تاریخ و تمدن

مکانها و بناهای تاريخی ايران : قلعه بابک خرمدین

قلعه جمهور معروف به قلعه بابك در ارتفاعات شهرستان کلیبر و در بلندای باختری یا غرب شعبه‌ای از رود بزرگ ارس قرار دارد. كليبر خود يكی از شهرستان‌های آذربايجان شرقی است كه به علت واقع شدن در ناحيه كوهستانی و وجود درختان زياد و آب روان ناشی از چشمه‌سارهای كوهستانی، بسيار زيباست.

این دژ بر فراز قله‌ی كوهستانی، با ‌بیش از 2300 تا 2700 متر بلندا از سطح دريا واقع شده است و اطراف دژ را دره‌های ژرفی با گودی 400 تا 600 متر فرا گرفته‌ است و تنها از يك سو راهی باريك و سخت برای دسترسی به اين دژ وجود دارد. راه كليبر به دژ با اين‌ كه از 3 كيلومتر تجاوز نمی‌کند ولی بسيار دشوار است و به هنگام گذر، بايد از گردنه‌ها و گذرهای خطرناكی عبور كرد.

راه ورود به دژ گذری است از سنگ‌های منظم طبيعی كه راه عبور فقط برای يك نفر وجود دارد. معبر در فاصله‌ی 200 متری دروازه‌ی دژ و در برابر آن قرار دارد. دو برج در طرفين دروازه قرار دارد كه جايگاه دژبانان بوده است.
يكی از این دروازه مخروطی و ديگری گرد است و از سنگ‌های تراشيده با ملاط ساروج كه در بلندی آن‌ها، دژبانان به تمام جوانب دژ اشراف داشته‌اند.
برای ورود به کاخ دژ باید از راهی باريك که تا بیش از يكصد متر بلندی ارتفاع دارد و از صخره بايد بالا رفت.
در چهار سوی بنا، چهار برج ديده‌بانی به صورت نيمه استوانه ساخته شده است كه جايگاه دژبانان و ديده‌بانان بوده كه هر جنبنده‌ای را تا كيلومترها از فراز دره‌ها و كوهپايه‌ها زير نظر می‌داشتند.

برای نفوذ به داخل، تنها راه ورود، دروازه اصلی است و از كوهستان امكان وارد شدن به دژ وجود ندارد. با گذر از دروازه‌ی ورودی و پشت سر گذاشتن بارو، جهت رسيدن به دژ اصلی، بايد از گذرگاهی باريك كه حدود 100 متر فراز را به همراه دارد گذشت تا به داخل ورودی دژ رسيد.
مسيری سخت كه از يك سو به دره است با جنگل‌های تنك و ژرفايی حدود 400 متر كه به تيغه و ديواره تا قعر دره ادامه دارد. پس از صعود، برای ورود به دژ اصلی از مدخلی ديگر با پلكان‌هايی نامنظم بايد گذشت.
بنای دژ دو طبقه و و در پاره‌ای جاها سه طبقه می‌باشد. در طرفين مدخل دو ستون مشخص است كه پس از تالار اصلی، 7 اتاق در اطراف آن قرار دارد كه به تالار مركزی راه دارند. در قسمت شرقی دژ تاسيسات مركبی از اطاق و آب‌ انبارها ساخته شده است. محوطه‌ی داخلی آن به‌ وسيله‌ی نوعی ساروج، غير قابل نفوذ گرديده است كه به هنگام زمستان از آب و برف پر می‌شده و آب مورد نياز دژنشينان را تامين می‌كرده است.

در سمت شمال غربی دژ پله‌هايی سرتاسری وجود دارد كه اكنون ويران شده است و بخش‌هايی از آن بیرون خاك مانده است و تنها راه صعود به بخش‌های مرتفع‌تر بناست كه محوطه وسيعی است و احتمالا جايگاه سربازان بوده كه از آن‌جا به همه چيز و همه‌جا تسلط كامل داشته‌اند.
از همين‌جا بوده است كه بابك خرم‌دين آن دلاور بی‌نظير به مدت 22 سال لشكريان سه خليفه ستمگر و انسان‌كش عرب، يعنی هارون‌الرشيد، مامون و معتصم را معطل كرده و شكست داده بود.

از آثار معماری و روش قرارگیری سنگ‌ها روی هم و ملات ساروج و اندود ديوارها، از نوعی گچ و خاك، می‌توان يقين داشت كه ساختمان اين دژ در روزگار اشكانيان و يا شايد ساسانيان ساخته شده است.
بدين ترتيب می‌توان گفت دژ جمهور از دوران قديم محكم و استوار بر بلندپايه‌ترين قله‌های آذربايجان خودنمایی می‌کرده و هنوز به عنوان جايگاه بابك خرم‌دين و يكی از اسطوره‌های استقامت و پايداری آذربایجانیان و ايرانيان برابر عرب‌ها و جزو بزرگ‌ترين نمونه‌های معماری ايران محسوب می‌شود.